Народная цацка ў пазнаннi культуры: гiсторыя i сучаснасць

 Беларуская народная цацка: гісторыя і сучаснасць

 Народная цацка – старадаўні від народнага мастацтва, выразнік нацыянальнай культуры. Гістарычныя і мастацтвазнаўчыя аспекты беларускай народнай цацкі ўвесь час знаходзяцца ў цэнтры ўвагі беларускіх навукоўцаў (С.У. Касцюкевіч, А.К. Лявонава, М.С. Ржавуцкі, Я.М. Сахута, І.А. Церашковіч, І.М. Ялатомцава і інш.). Даследчыкі раскрываюць генезіс і асноўныя этапы развіцця народнай цацкі ў Беларусі, вылучаюць яе мастацкую спецыфіку, вызначаюць цацку як самабытную, глыбока жыццёвую па змесце, а таму і значную культурную з'яву, у якой выяўлены лакальныя, нацыянальныя і агульначалавечыя рысы матэрыяльнай і духоўнай культуры.

Асаблівасцi першых народных цацак Беларусi

Адна з асаблівасцей народнай цацкі заключаецца ў тым, што яна з’яўляецца плодам вольнай працы. Калі ў стварэнні цацак ўдзельнічаюць дзеці, яны імкнуцца перадаць свае ўяўленні, развіваючы ўласную фантазію.

Да асаблівасцей народнай цацкі можна аднесці тое, што стварэнне вобраза цацкі адбываецца з дапамогай адной-дзвюх рысак, якія выклікаюць тыя ці іншыя ўяўленні ў дзяцей шляхам нагадвання, падабенства.

Першыя цацкі, знойдзеныя пры раскопках, былі вельмі падобнымі да прылад працы, прадметаў побыту, іх выраблялі з простых прыродных матэрыялаў з мэтай авалодвання дзецьмі навыкамі будучай дзейнасці. Як сцвярджаюць даследчыкі гісторыі народнай цацкі, дзіцячая цацка як прадмет пэўнага функцыянальнага прызначэння з'явілася досыць позна, калі цывілізацыя асобных народаў дасягнула дастаткова высокага ўзроўню развіцця. З тых часоў цацка нараўне з іншымі рэчамі, зробленымі чалавекам (прыладамі працы, бытавымі прадметамі, культавымі атрыбутамі), пачынае ўваходзіць у сферу культуры. У старажытнай цацкі кожная дэталь была сімвалічнай.

Па даных навукоўцаў, у археалагічных вынаходках на тэрыторыі Беларусі цацкі трапляюцца пачынаючы з неаліту – апошняга перыяду каменнага веку, г.зн. з часу пашырэння ў першабытных плямёнаў керамікі. Ганчарным промыслам амаль заўсёды спадарожнічаў выраб гліняных цацак. Сярод іх бразготкі – пустацелыя гліняныя шарыкі, яйкі з каменьчыкамі ўнутры, фігурныя цацкі-свістулькі. У дахрысціянскі перыяд цацкі пераважна былі звязаны з паганскім культам, народнай міфалогіяй: яны мелі не толькі бытавое, але і рытуальнае значэнне (бразгатанне і свіст павінны былі адганяць злых духаў). Пасля прыняцця хрысціянства цацкі ў большасці выкарыстоўваліся з гульнявой і дэкаратыўнай мэтай.

Фрагменты гліняных цацак Х–ХІІІ стст. былі знойдзены пры раскопках старажытных гарадоў: Пінска, Ваўкавыска, Гродна, Мінска, Полацка і інш. У той час выраб глінянай цацкі набыў масавы характар, што было звязана з  развіццём ганчарнага рамяства. Даследчыкі адзначаюць, што росквіт мастацтва глінянай цацкі (свістулькі ў выглядзе птушак, конікаў, фігуркі людзей і інш.) прыпадае на канец ХІХ – пачатак ХХ ст.

Цацкі выраблялі і з іншых падручных матэрыялаў – з дрэва, кары, лучынак, шышак, травы, саломы, жалудоў, адрэзкаў тканіны, а таксама выпякалі з цеста. Захоўваць іх не мела сэнсу, бо зрабіць новую было зусім проста. Таму пра гэтыя цацкі ў параўнанні з глінянымі вядома мала.

Праз цацку ў гульнявой форме перадаваўся як працоўны, так і духоўны вопыт народа – дарослыя як бы падрыхтоўвалі дзяцей да самастойнага жыцця. Набор цацак у сялянскіх дзяцей у ХІХ і нават у сярэдзіне ХХ ст. быў вельмі сціплы. Куплёная цацка рэдка трапляла ў дзіцячы побыт. У асноўным цацкі былі самаробныя, іх вырадлялі бацькі ці старэйшыя дзеці.

Класiфiкацыi народных цацак

Даследчыкі неаднаразова спрабавалі класіфікаваць народныя цацкі. Найбольш простай класіфікацыяй з’яўляецца падзяленне цацак на дзве групы:

1) цацкі, галоўнай рысай якіх з’яўляецца пластычнасць, мастацка-эстэтычныя фактары: лялькі, вершнікі, жывëлы, птушкі і інш.;

2) цацкі, асноўнай функцыяй якіх выступае вынік здзяйснення пэўнага механічнага дзеяння: свістулькі, бразготкі і да т.п.

Больш структураваным уяўляецца падзяленне цацак па матэрыяле, з якога яны зроблены: цацкі з гліны, дрэва, тканіны, саломкі і г.д. Пераважная колькасць беларускіх даследчыкаў прытрымліваецца менавіта такой класіфікацыі.

Вучоныя падзяляюць таксама цацкі па іх тыпова-функцыяльных прыкметах: антрапаморфныя вобразы – лялькі; зааморфныя вобразы – жывëлы (бараны, мядзведзі, пеўнікі і да т.п.); цацкі, якія імітуюць "дарослыя" прадметы (мэбля, посуд, прадметы працы і інш.).

цацкi з глiны

У Беларусі, як ужо адзначалася, да самых распаўсюджаных народных цацак адносяцца цацкі з гліны. Гліняныя цацкі ствараюцца найпрасцейшымі прыёмамі лепкі і вызначаюцца ўмоўнасцю форм і вобразаў.

Традыцыйнымі выявамі, якія захаваліся да нашага часу, з'яўляюцца конік, вершнік, пеўнік (або птушка), качка, мядзведзь, баран. Праўда, сучасныя майстры не абмяжоўваюцца гэтымі вобразамі, ствараючы казачныя персанажы, экзатычных жывёл і інш.

цацкі-свістулькі

Найбольш пашыранамі лічацца цацкі-свістулькі, што абумоўлена старажытнымі міфалагічнымі вераваннямі. Выявы гэтых фігур статычныя, з ножкамі і стромкімі шыямі, своеасаблівыя "паўконі-паўптушкі". Калісьці такія зааморфныя цацкі былі звязаны з каляндарнымі святамі, прысвечанымі пачатку земляробчых работ. Конь ва ўяўленні нашых продкаў быў сімвалам Сонца; птушка, асабліва ў выглядзе качкі, з'яўлялася сімвалам Зямлі і Неба. Злітнасць дзвюх істот у адзіны вобраз, піша М.С. Ржавуцкі, нясе ў сабе думкі аб целаснасці і адзінстве прыроды.

гліняная цацка пеўнік

Распаўсюджанамі цацкамі былі гліняныя выявы пеўніка. З пеўнем звязаны казкі, песні, паданні, абрады. Невыпадкова выявы пеўня сустракаюцца і ў народнай вышыўцы.

глiняная цацка баран

Адной з прыкметных фігур беларускай народнай глінянай цацкі з'яўляецца баран. Як адзначае гісторык беларускай цацкі С.У. Касцюкевіч, для выявы барана характэрны такія яго "дэкаратыўныя" якасці, як кучаравая воўна і закручаныя рогі, якія прыгожа перадаюцца ў гліне. Магчыма, папулярнасць выявы барана звязана з традыцыяй восеньскай стрыжкі авечак, якая была своеасаблівым вясковым святам (І.М. Ялатомцава). Па меркаванні навукоўкаў, выявы барана симвалізіравалі багацце, жыццёвы поспех.

глiняная цацка мядзведзь

Да пералічаных вобразаў неабходна далучыць мядзведзя. Гэта характэрны для народнай творчасці персанаж. Паходжанне яго ў цаццы звязана з часам татэмізму. Мядзведзь быў самай паважанай жывёлай у славянскіх народаў лясной часткі Еўропы. У казках мядзведзь нярэдка выступае як паўчалавек-паўзвер (Я.М. Сахута). У беларускім фальклоры мядзведзь надзяляецца многімі прывабнымі рысамі ("Сядзіць мядзведзь на калодзе, / Каптур вышывае. / А сыны-медзведзяняткі / Шоўкам падшываюць"; "Сядзіць мядзведзь на калодзе, / На скрыпачцы іграе, / Дзіцяняты-медзвядзяты / Струны напраўляюць"). Найбольш часта сустракаюцца такія цацкі, як "Мядзведзь-каваль", "Мядзьведзь за сталом", "Мядзведзь-паляўнічы" і інш.

глiняная цацка конь

Любімым вобразам-ахоўнікам у старадаўніх славян была выява каня. Вобраз каня звязаны з народнай верай у спрыяльную сілу гэтай жывёліны. Конь і сёння з’яўляецца ўлюбёным вобразам народных майстроў, што ствараюць цацкі з гліны або дрэва.

глiняная цацка зубр як сiмвал Беларусi

Цацкі выступаюць як бы наглядным ілюстрацыйным сімвалам вуснай народнай творчасці. Вобразы цацак і змест твораў славеснага фальклору, функцыі якіх цесна пераплятаюцца, узаемадапаўняльныя. У выглядзе асобных цацак адлюстраваны персанажы многіх народных свят (Каляды, Саракі і інш.), якія заўсёды суправаджаліся выкананнем песен-заклічак.

У наш час шырока распаўсюджанай стала вырабленая з гліны выява сімвала Беларусі – зубра. Гэтага магутнага звяра звычайна адлюстроўваюць у даволі ваяўнічай позе – з нахіленай галавой і выстаўленымі наперад рогамі.

глiняныя цацкi выявы людзей

Асобную групу складаюць цацкі – выявы людзей: лялька і вершнік, або коннік (фігура каня, на якім знаходзіцца чалавек). На працягу стагоддзяў гэтыя цацкі не губляюць сваёй актуальнасці. Па вызначэнні навукоўцаў, выявы чалавека займаюць сярод усіх цацак асобае месца, паколькі яны ўяўляюць сабой спосаб пазнання жыцця і гульнявы вобраз – сімвал чалавека. У гэтай ролі цацкі адлюстроўваюць час, рух і развіццё гісторыі і культуры краіны і народу. Паходжанне гэтай групы цацак таксама звязана з міфалогіяй і земляробствам. Так, гліняная цацка "Коннік" асацыіруецца з вобразам святога Юр’я і ў той жа час селяніна-працаўніка. Гэты сімвал вобраза цацкі падкрэслівае, што толькі руплівай працай з дапамогай вернага памочніка (каня) магчыма "адмыкаць зямлю" (М.С. Ржавуцкі). Аднак сёння выраб гліняных цацак ужо не прывязваецца да канкрэтнай пары годы або свята, у іх знешнім выглядзе найбольш адчуваецца ўплыў часу, побыту і густу.

Да гліняных цацак, якія адлюстроўваюць паўптушак-паўконей, конніка, птушак – пеўнікаў, соў і іншых – сучасныя дзеці ставяцца з асаблівым захапленнем. Гульні з гэтымі цацкамі спрыяюць развіццю ў выхаванцаў устаноў дашкольнай адукацыі фантазіі, перанясенню ў незвычайны казачны свет.

глiняная цацка посуд

Значную групу гліняных цацак складае посуд. Маленькія гаршчочкі, збаночки, місачкі, спарышы паўтараюць форму сапраўдных пасудзін, іх мастацкія асаблівасці. Некаторыя майстры рабілі маленькія збанкі з адтулінамі-свісткамі. Яны запаўняліся вадой і давалі пераліўчаты гук.

глiняная цацка: эстэтычныя пачуццi

Каб гліняныя цацкі выклікалі ў малога дзіцяці эстэтычныя пачуцці, іх пакрываюць зялёнай, карычневай ці жоўтай палівай, а ў традыцыйных цэнтрах чорназадымленай керамікі цацкі маюць чорны колер.

Захапленне цацкамі, вырабленымі з гліны народнымі майстрамі, пабуджае дзетак да самастойнага выканання прадметаў посуду, гліняных конікаў, птушак, фігурак іншых жывёл.

Гліна – танны і распаўсюджаны ў Беларусі матэрыял, таму заняткі па лепцы з гліны не патрабуюць складаных прылад, дарагога абсталявання. Методыка навучання дзяцей тэхніцы выканання вырабаў з гліны добра распрацавана беларускімі педагогамі (В.А. Сілівон і інш.).

выраб гліняных фігурак: свята саракi

Часта выраб гліняных фігурак, як і ў старажытнасці, прымяркоўваюць да народных свят. Так, у многіх установах дашкольнай адукацыі 22 сакавіка праводзяць свята Саракі. Напярэдадні гэтага свята дзеці лепяць птушак з гліны, размалёўваюць іх, а на Саракі гуляюць з імі; нясуць зробленыя сваімі рукамі цацкі бацькам, маленькім брацікам і сястрычкам у якасці падарунка. Такім чынам культурная народная традыцыя ўваходзіць ў рэальнае жыццё маленькага беларуса.

цацкi з дрэва

Побач з глінянымі цацкамі ў народным побыце былі пашыраны і разнастайныя самаробныя цацкі з дрэва.

драўляныя цацкi птушкi

Самымі першымі такімі цацкамі для дзетак былі драўляныя цацкі-птушкі. Гэтыя цацкі падвешвалі над дзіцячымі калыскамі і яны "ляталі" ад павеваў ветру. Тулава такой цацкі рабілі з цуркі, апрацаванай накшталт птушынага цела, хвастом была тая ж цурка, рашчэпленая на канцы. Крылы рабілі таксама, як і хвост, толькі з другой цуркі. З такой аўтэнтычнай цацкай можна пазнаёміцца толькі ў краязнаўчым музеі, аднак прынцып яе пабудовы пераймаецца і сучаснымі дызайнерамі. Падобная цацкі-птушкі ёсць у сучасных маленькіх дзетак, праўда, вырабляюцца яны з пластмасы і пафарбаваны ў розныя колеры. Вельмі зручна вырабляць такія цацкі з паперы, што і практыкуецца ў многіх сучасных сем’ях.

драўляныя цацкi каталкi на кольцах

Даволі распаўсюджанымі былі цацкі-каталкі на кольцах. Да іх прымацоўваліся палачка або вяровачка. Калі дзіця толькі вучылася хадзіць, яно каціла перад сабой каталку на палачцы. Потым, калі хада малога станавілася больш устойлівай, ён ужо мог цягнуць за сабой каталку на вяровачцы. Каталкі рабіліся ў выглядзе качак, жывёл, за вяровачку дзіця звычайна вяло (каціла) за сабой каня. Такія цацкі спрыялі развіццю фізічных якасцяў дзіцяці, выпрацоўцы ў яго ўстойлівасці, раўнавагі ў хадзе.

драўляныя цацкi з імітацыяй рухаў ці дзеяння

 

Драўляныя цацкі часта былі, паводле сучаснай тэрміналогіі, тэхнічнымі – рабіліся з імітацыяй рухаў ці дзеяння. Такія цацкі дэманстравалі працэсы працы, тыповыя для народнага побыту: пілаванне, рубку дроў і да т.п. Да такіх цацак адносяцца "Кавалі", "Пілавальшчыкі", "Коннікі", "Кураняты дзяўбуць зерне", "Мядзведзь-гімнаст" і інш.

Тэхніка гэтых народных цацак простая і даступная дзіцячаму разуменню. Яна пабудавана на элементарных законах механікі. Гульні з такімі цацкамі і сёння прывабліваюць дзяцей, пабуджаюць іх да вынаходніцтва. Народная цацка, забаўляючы дзіця, адначасова знаёміць яго з навакольным жыццём, з працай дарослых (кавалі куюць, пілавальшчыкі пілуюць дровы).

драўляныя цацкi лялькi

 

Асобнае месца сярод драўляных народных цацак займаюць лялькі. Лялькі – выразаныя з дрэва фігуркі людзей – заўсëды выклікалі ў дзяцей асаблівую цікавасць. Яны былі вельмі ўмоўныя па форме, такія, якімі іх мог выразаць кожны гаспадар. Да драўлянай цуркі мацавалі валасы з кудзелі, вуглём малявалі твар, з кавалка тканіны шылі адзенне.

        З дрэва выраблялі таксама цацачную мэблю, посуд, прылады працы. Вырабы мелі нескладаную расфарбоўку.

Драўляныя цацкі былі раней вельмі распаўсюджанымі. У наш час самаробныя драўляныя цацкі амаль выйшлі з ужытку. Іх замянілі прамысловыя драўляныя цацкі, што сведчыць аб пераемнасці традыцыі.

драўляныя цацкi на сучасных кiрмашах

 

Часам драўляныя цацкі можна сустрэць на сучасных кірмашах, дзе сваю прадукцыю выстаўляюць народныя майстры. Многія з іх звязаны з сучасным побытам. Напрыклад, драўляная цацка "Мядзведзь за камп’ютарам" (мядзведзь сядзіць перад камп’ютарам, дзіця, тузаючы за вяровачку, прымацаваную да пярэдніх лап, прыводзяць іх у рух, імітуючы працу на клавіятуры).

Як і ў выпадку з глінянымі фігуркамі, у наш час шырока вядомой стала драўляная выява гаспадара Белавежскай пушчы – зубра.

цацкi з саломы

Пэўнае распаўсюджанне ў Беларусі атрымалі народныя цацкі з саломы. Салома прыйшлася беларусам даспадобы за хараство і цеплыню, бо пры ўмелай апрацоўцы яна ператвараецца ў незвычайныя творы мастацтва. Для народных абрадаў з саломы плялі вянкі, вязалі снапы, майстравалі фігуркі.

Дзіцячыя цацкі рабілі з аднаго-двух па-рознаму складзеных і перавязаных саламяных пучкоў. З саломы выраблялі розныя фігуркі: людзей, птушак, жывёл, так званых "павукоў". Каб упрыгожыць ляльку, яе спадніцу ў выглядзе конуса аздаблялі каляровымі стужкамі, кавалкамі тканіны. А чым даўжэйшая каса была ў саламянай лялькі, тым шчаслівейшы лёс павінен быў напаткаць яе ўладальніцу.

Залацістыя саламяныя цацкі маюць даволі аб’ёмны выгляд, але яны лёгкія, з імі дзеці з задавальненнем гуляюць і сёння. З дапамогай саламяных цацак малыя знаёмяцца з адметнымі ўласцівасцямі саломы, з элементарнымі навыкамі саломапляцення. Да народных свят выхаванцы ўстаноў дашкольнай адукацыі вырабляюць з саломы розныя фігуркі: "калядкі", "зорачкі" на Каляды; "жавароначкаў" на Саракі і інш.

Што тычыцца саламянага павука, то лічылася, што ён павінен быць у кожнай хаце. Павучок на працягу года збірае негатыў, а на Каляды яго спальваюць, каб сышло ўсё дрэннае, і вешаюць новага.

У наш час майстры ствараюць з саломкі разнастайныя бытавыя рэчы, анімалістычныя кампазіцыі, выкарыстоўваючы не толькі старажытныя, але і новыя прыёмы пляцення, сучаснага аздаблення. Вырабы з саломы выкарыстоўваюцца для ўпрыгожвання інтэр’ера, выступаюць у ролі нацыянальных сувеніраў, сярод якіх саламяны павук з’яўляецца сапраўдным эсклюзівам.

Для вырабу цацак у Беларусі выкарыстоўвалі таксама лучынкі, шышкі, жалуды, абрэзкі тканіны, ільняныя анучкі і ніткі, лазу, цеста.

лялькi з анучы

Найбольш пашыранай у дзяцей малодшага ўзросту, асабліва ў дзяўчынак, была лялька з анучы. Лялька з анучы – гэта традыцыйная цацка славянскіх народаў. Гульня з лялькай заахвочвалася дарослымі, паколькі лялька была не проста цацкай, а сімвалам працягу рода, залогам сямейнага шчасця. Дзяўчынкі, гуляючы з лялькамі, вучыліся весці гаспадарку, набывалі першыя навыкі выхавання дзяцей.

Як і іншыя цацкі, лялькі спачатку былі рытуальнымі прадметамі, якія мелі магічную сілу. Так, лялька "Крупенічка" захоўвала моц ураджаю да наступнага года, лялька "Дзесяціручка" дапамагала гаспадыні спраўляцца з хатнімі абавязкамі, лялька "Кувадка" ахоўвала дзіця ад "дурнога вока". Пашырана ў Беларусі была лялька, якую называлі "Зольнік". Зольнік рабіўся з кавалачка тканіны, што доўга знаходзілася ў выкарыстанні.

Абрадавыя лялькі служылі толькі пэўны час. Пасля таго як яны выконвалі сваё прызначэнне, іх знішчалі або аддавалі дзецям. У народзе лічылі: калі дзеці многа гуляюць з лялькамі, у сям’і будзе дабрабыт.

Пазней пачалі рабіць лялькі і спецыяльна для дзіцячых гульняў. Спачатку дзіцячыя лялькі былі вельмі простымі, умоўнымі. Дзяўчынкі здаўна спавівалі (скручвалі), як дзіця, кавалак тканіны і перавязвалі яго стужкай або ніткай. (Нездарма рускае слова "кукла" паходзіць ад грэчаскага kiklas – "кола" і абазначае нешта скручанае, як беларускі "скруташ", альбо "згорташ".) Важна было не выкарыстоўваць пры вырабе гэтых лялек нажніцы і іголкі, бо гэта лічылася дрэннай прыкметай. І ў наш час малое часта пачынае само рабіць ляльку, скручваючы тканіну, у выніку чаго атрымліваецца "скруташ".

цацкi з льна

Са старадаўніх часоў на беларускай зямлі вырошчваюць лён. З яго валакна ткалі палатно, стваралі прадметы побыту, а таксама майстравалі цацкі для дзяцей, перш за ўсё лялькі. Майстравалі (скручвалі) лялькі як з абрэзкаў тканіны, так і з ільняных нітак.

Пазней лялькі шылі з тканіны, паперы. Валасы рабілі з кудзелі, воўны, нітак ці конскага воласа. Шылі і адзенне для лялек, нярэдка вельмі ўмоўнае, недэталізаванае. Але былі майстрыхі, якія шылі сапраўдныя касцюмы, што насілі ў дадзенай мясцовасці, толькі маленькіх памераў. Добра зробленая лялька была ўлюбёнай цацкай усіх дзяцей у сям’і і нярэдка перадавалася "ў спадчыну".

мячыкі з воўны

Яшчэ адзін абавязковы прадмет для дзіцячых гульняў – мячык. Мячыкі валялі з воўны, рабілі з анучаў, якія, таксама як і воўну, прапітвалі дзёгцем.

Як падрэсліваюць навукоўцы, людзі ладзілі цацкі не толькі дзеля забавы. Яны разумелі, што толькі праз гульню магчыма больш даходліва і даступна перадаваць будучаму пакаленню свой багаты вопыт, маральныя прынцыпы.         

Роля народных цацак

Ва ўсе часы роля цацак заключалася ў тым, што яны дапамагалі замацоўваць сувязь з традыцыйнай бытавой культурай, засвойваць розныя працоўныя аперацыі і ўсведамляць розніцу палоў. Дзяўчынкі, гуляючы з лялькамі, посудам, вучыліся даглядаць маленькіх, шыць, выконваць іншыя бытавыя справы, якія ў будучым спатрэбяцца жанчыне. Хлопчыкі, выкарыстоўваючы ў сваіх гульнях цацкі ў выглядзе прылад працы (плуг, барана, лапата і г.д.), атрымлівалі першыя навыкі сельскагаспадарчай працы мужчыны-селяніна. Цацкі развівалі мысленне дзіцяці, падрыхтоўвалі яго да вытворчай дзейнасці. Разам з іншымі формамі народнай творчасці (песні, казкі, легенды, паданні) яны выхоўвалі ў дзіцяці любоў да роднай прыроды, паглыбляючы яго ўяўленні аб навакольным асяроддзі.

Беларускія народныя цацкі маюць пэўную нацыянальную адметнасць, педагагічныя і мастацкія асаблівасці. У іх адлюстраваны традыцыі беларусаў, мастацкая культура народнай творчасці, самабытныя рысы народнай эстэтыкі. Цацкі нясуць на сабе адбітак сацыяльнага ладу грамадства, узроўню яго культуры, нацыянальных мастацкіх традыцый і эстэтычных запатрабаванняў. Яны ўводзяць дзіця ў мастацкую культуру, народную творчасць, фарміруюць эстэтычны густ, пачуцці і перажыванні. У гэтым іх вялікае адукацыйнае значэнне.

Характэрнай рысай беларускай традыцыйнай цацкі з'яўляецца яе сціплая расфарбоўка, прастата выканання, выразнасць і лаканізм вобразаў, абагульненасць і стылізаванасць форм, адсутнасць другасных падрабязнасцей. Толькі некалькі характэрных рыс вызначаюць галоўнае: круглая шыя з грывай – у каня, загнутыя рогі – у барана, вялікія вочы – у савы і да т.п.

У 60–70–я гг. ХХ ст. значная колькасць майстроў працягвала займацца вырабам цацкі. Па даных даследчыкаў, у сярэдзіне ХХ ст. у кожнай сям’і на вёсцы і ў горадзе дзеці гулялі з традыцыйнымі лялькамі. Але па розных прычынах, у тым ліку і па прычыне скарачэння попыту на традыцыйную цацку, многія майстры вымушаны былі кінуць гэтую справу.

У наш час узрастае цікавасць да гістарычнай спадчыны і культуры продкаў, у тым ліку да народнай цацкі. Выраб цацак адраджаецца асобнымі майстрамі-энтузіястамі. Як адзначае М.С. Ржавуцкі, новыя думкі і ідэі, народжаныя нашым часам, патрабуюць і новых форм выканання. Пластычная мова цацкі, яе мастацкі вобраз – гэта час, пражыты нашым грамадствам, гэта дыялог рук і душы. Таму цацкі сучасных майстроў нясуць на сабе адбітак часу.

Новае пакаленне майстроў-цацачнікаў актыўна ўключылася ў распрацоўку новых тэм і сюжэтаў. Разам з традыцыйнымі формамі з’явіліся новыя: "Лесавік", выявы розных экзатычных істот – "Дракон", "Вужака" і інш. Сучасныя цацкі яскрава расфарбаваны, лялькі апрануты "па модзе", што не характэрна для традыцыйнай цацкі. Такія цацкі, сцвярджаюць навукоўцы, не выяўляюць нацыянальную адметнасць. Але, на думку некаторых даследчыкаў, гэта не псуе каларыту вырабаў, паколькі майстры-цацачнікі ўкладваюць у іх свае ўяўленні аб свеце (С.У. Касцюкевіч). Галоўнае, каб цацкі былі сапраўднымі творамі мастацтва, а не імітацыяй іх, каб яны захоўвалі асноўныя рысы народнага промыслу – неслі элемент гульні, забавы.

У наш час падобныя цацкі з'яўляюцца хутчэй сувенірамі, чым прадметамі для гульні. Выкананыя з традыцыйных матэрыялаў (гліны, саломы і г.д.), яны не адказваюць такому крытэрыю псіхолага-педагагічнай экспертызы, як трываласць і даўгавечнасць. У дашкольнай установе і сям'і для гульняў дзяцей больш мэтазгодна выкарыстоўваць цацкі, якія заснаваны на народных вобразах, але выкананы з сучасных матэрыялаў. Аднак з адукацыйнымі мэтамі неабходна знаёміць малых з рознымі відамі сапраўднай народнай цацкі або яе выявамі.

Неабходна спыніцца яшчэ на адной найважнейшай асаблівасці народных цацак. Агульная прыкмета, што родніць народныя цацкі краін свету, – удзел саміх дзяцей у працэсе іх стварэння.

Дзіцячыя самаробкі здзіўляюць тым, наколькі назіральныя і знаходлівыя іх маленькія аўтары. Цацкі, зробленыя дзецьмі, вызначаюцца непасрэднасцю, наіўнасцю, часам няўмеласцю. Створаныя дзецьмі і накіраваныя на дзіцячае ўспрыманне, гэтыя вырабы вылучаюцца прымітывізмам форм і разам з тым арыгінальным мастацкім трактаваннем.

Самаробныя цацкі, паводле слоў Б.С. Бялова, не даюць заснуць духоўным сілам дзіцяці. Невыпадкова ва ўсе часы ў адукацыйных праграмах для ўстаноў дашкольнай адукацыі прадугледжвалася арганізацыя мастацкай працы дзяцей па вырабе, маляванні, аздабленні цацкі. Гэтая праца знайшла сваё месца і ў сучаснай "Вучэбнай праграме дашкольнай адукацыі" (Мінск: НІА, 2012).

 

Старжынская Н. С. Народная цацка – люстэрка культуры: дапам. для педагогаў ўстаноў дашкольнай адукацыi з беларускай i рускай мовамi навучання. – Мiнск: Вышэйшая школа, 2014, 6-14 с.